فەلسەفە-ئیلاهیات-دینناسی

عەقڵ وەکو زەمینەی وەحی لای فەخرەدینی ڕازی لای پۆلیماث و دینناس و موتەکەلیمی ئەشعەری فەخرەدینی ڕازی، زەمینەی وەحی بریتیە لە عەقڵ، جا لەم نوسینەدا بەکورتی باس لەو هۆکارانە دەکەم کە بۆچی لای ئەشاعیرە بەگشتی و لای ڕازی بەتایبەت، عەقڵ زەمینەی وەحییە. لای ڕازی عەقڵ بریتیە لەو کەرستەی کە ئێمە تێدەگەین پێی لە وەحی، بە مانایەکی تر عەقڵ ڕەچەڵەکی تێگەیشتنە لە نەقڵ، بەشێوەیەک کە گومانخستنە سەر ئەو کەرستە کە عەقڵە، ڕاستەوخۆ گومان خستنە سەر وەحی و نەقڵە. بەڵام بۆچی وا بیربکەینەوە؟  ڕازی دوو هۆکاری گرنگمان پێدەدات، ئەوانیش بریتین لە بوونی خودا و بەڵگەی پەیامبەرێتی. بێگومان وەحی و نەقڵ بۆ ئەوەی بیچەسپێنین سەرەتا پێویستمان بەوەیە بوونی خودا پشان بدەین لەڕێی ئارگومێنتی عەقڵی و فەلسەفی rational proofs، پاشان دیسانەوە بە عەقڵ بەڵگەکانی پەیامبەرێتی پێشکەش بکەین و شیکار بکەین. ئەگەر ئەم دوو هەنگاوە ئەنجام درا ئەوسا ئاسان وەحی و نەقڵ قبوڵ دەکرێت. خۆ ئەگەر کەسێک بڵێت لە ڕێی وەحی و نەقڵەوە ڕاستێتی خودا و پەیامبەرێتی پەیامبەر د.خ پشان دەدەین، ئەوا ڕازی وەڵام دەداتەوە کە ئەمە تووشی بە هەڵەداچوونەوەی خولیمان ...

  بنەما بنچینەییەکانی لۆجیک و کوانتەم میکانیک لە ئەمڕۆدا کە زانستگەرایی زاڵە بەسەر ڕۆشنبیریەتی زۆربەی کەسەکان، بەشێکیان توشی ئەفسانەیەک بوون بەوەی زانست و بەتایبەت کوانتەم میکانیک، پێچەوانەی بنەما بنچینەییەکانی لۆجیکن.  بنەما بنچینەییەکانی لۆجیک کە پێشیان دەوترێ Laws of thought مشتومڕێک هەیە کە ژمارەیان چەندە بەڵام بە لایەنی کەم ئەم سیانەی ئاماژەیان پێ دەدەم گومانی تیا نییە بنەمای بنچینەیی لۆجیکن. هەموو مەعریفەت و زانیاری مرۆیی چ لە ئاستێکی تەکنیکی فەلسەفی و زانستیدا بێت چ لە ئاستی ئیشی ڕۆژانەی خەڵکیدا بێت، بەندن لەسەر ئەم بنەما بنچینەییە لۆجییکیانە. سێ بنەماکەش بریتین لە: 1.  یاسای نەبوونی دژبەیەکی law of contradiction کە دوو دژ بەیەک کۆنابنەوە بەیەکەوە. بۆ نمونە شتێک موستەحیلە ڕاست و هەڵەبێت لە یەک کاتدا. بە زمانی هێمایی ~ (p • ~p). 2. یاسای نەبوونی نێوەند law of excluded middle کە شتێک یان ا یان ا نییە. واتا نێوەندێک نییە بەڵکو یان ا یان ا نییە. بەزمانی هێمایی p V ~p. 3. یاسای ناسنامە principle of identity کە بریتیە لەوەی شتێک خۆیەتی، بۆ نمونە قەڵەمی شینە، قەڵەمی شینە....

ڕبوبیەت و ئارگومێنتی مەرجدارێتی وەک بەرهەڵستی ڕبوبیەت یاخوود Deism، ئاسان نییە پێناسە کردنی کە چ تێڕوانینێکە بۆ بوون، بەشێوەک کە هەندێ توێژەر پێیان وایە هەڵەیە لە یەک گروپدا ڕبوبیەکان کۆبکرێنەوە جا نەبوونی یەک پێناسەیەکی ڕوون ئەبێت لە خەیاڵدا بێت هەمیشە بەڵام ئەکرێت بەلایەنی کەم بەم شێوە پێناسەی بکەین: ئەو باوەڕەیە کە خودایەک گەردوونی دروستکردووە و پاشان دەستبەرداری بووە. ڕبوبیەت دائەنێ بەوەی خودایەک هەبێت بەڵام پێی وایە وەحی و ئاین و موعجیزە هەڵەیە. وە پێی وایە گەشەسەندنی ژیان و ڕووداوەکانی گەردوون شتانێکی سەربەخۆن کە خودا دەستبەرداریان بووە.  جا ڕبوبیەت ئەکرێت لە چەند ڕێگایەکی جیاوازەوە تووشی بەرهەڵستی بکرێت لەوانە: 1. تەحەددی لە ئیلحادەوە کە ئینکاری بوونی خودا دەکرێت. 2. تەحەددی لە حیکمەتی ئیلاهیەوە. 3. تەحەددی لە بابەتی ئەخلاقەوە. 4. تەحەددی لە ئارگومێنتەکانی دیزاینی زیرەک لە جیهانی بایۆلۆجیدا. 5. تەحەددی لە موعجیزە و پەیامی ئاینیەوە. 6. تەحەددی لە ئارگومێنتی مەرجدارێتیەوە. بێگومان ئەکرێت لە ڕێگای تریشەوە ڕبوبیەت تووشی بەرهەڵستی و لاوازی بکرێت، بەڵام لە نوسینەدا وەکو ناساندنێک ...

ئارگومێنتی ئۆنتۆلۆژی چارلس تالیافیرۆ بۆ بوونی خودا بە شێوەیەکی سادە چارلس تالیافیرۆی فەیلەسوفی ئاین بەم شێوە ئارگومێنتەکەی ئانسلێم پێشکەش دەکاتەوە: 1. خودا یان بەپێویستی بوونی هەیە یان بوونی موستەحیلە. بوونی پێویست واتا شتێک بەناچاری بەشێوەیەکی دیاریکراو بێت، بۆ نمونە یەک کۆ یەک دەکاتە دوو، ئەم وەڵامە بەپێویستی یان بەناچاری وایە. خوداش بوونێکە کە ئەگەر هەبێت دەبێت بەپێویستی هەبێت نەوەکو بوونێکی مەرجدار یان بونلواو بێت یانیش ئەوەتا موستەحیلە بوونی وەکو چوارگۆشەیەکی بازنەیی. 2. بوونی خودا ڕێتێچووە. گەرچی بەرهەڵستی پێشکەش کراوە کە بیرۆکەی خودا دژبەیەکی تێدایە، چارلس تالیافیرۆ دەڵێت هیچ یەکێکیان سەرکەوتوو نەبووە لەوەی پشانی بدات کە بوونی خودا موستەحیلە. بۆ نمونە بوونی خودا شتێکی نالۆجیکی نییە ئەمەش واتای ئەوەیە ڕێی تێدەچێت بوونی هەبێت. 3. بوونی خودا موستەحیل نییە. لەو دوو پێشەکیەوە دەگەین بەوەی بوونی خودا موستەحیل نییە. 4. بوونی خودا پێویستە. ئەگەر بوونی خودا موستەحیل نەبێت، ئەوا بوونی پێویستە چونکە تەنها ئەو دوو هەڵبژاردەمان هەیە. 5. کەوابوو خودا بوونی هەیە. ئەگەر پێشەکییەکانی 1 بۆ 4 ڕاست...

  کێشەی ویستی ئیلاهی و ئارگومێنتی گەردوونی کەلام ئارگومێنتی گەردوونی کەلام یەکێکە لەو ئارگومێنتە کلاسیکییانەی بوونی خودا کە تا ئەمڕۆش بەکاردێت و مشتومڕی لەسەرە لەنێو دیبەیت و ئەکادیمیا و فەلسەفەی ئایندا. ئارگومێنتەکە بەشێوەیەکی سادە بەم شێوەیە: 1. هەر شتێک دەست بکات بە دروست بوون، هۆکاری هەیە. 2. گەردوون دەستی کردووە بە دروست بوون. 3. ئەگەر گەردوون دەستی کردبێت بە دروست بوون، ئەوا هۆکاری هەیە. وە پاش شیکارێکی بیرۆکەی بۆ ئەو هۆکارە، ڕوون دەبێتەوە هۆکارەکە خودایە. بۆ هەر دوو پێشەکی یەکەم و دووەم ئارگومێنت پێشکەش کراون، بەڵام ئامانجی ئەم نوسینە بریتیە نییە لە بەرگری لە پێشەکییەکان جا بۆیە ئاماژەیان پێ نادەم و لەسەریان ناڕۆم بەڵام ئەتوانیت سوود لە دوو سەرچاوەی یەکەم ببینیت کە لەخوارەوە دامناون. لە مێژووی فەلسەفە و دینناسی ئیسلامیدا، گفتوگۆیەکی چڕ بەدرێژای سەدەکان کراوە لەسەر ئەوەی ئاخۆ گەردوون سەرەتای هەیە یان نا، وە لەوەش گرنگتر پرسیاری ویستی ئیلاهی وروژێنراوە لەبارەی دەستپێکی گەردوون، پرسیارەکەش ئەمەیە ئەگەر خودا ئەزەلییە و گەردوون سەرەتای ڕەهای هەیە، ئەوا بۆ گەردوون لەو کاتە دەستی پ...

ئایا ئیبن عەرەبی باوەڕی بە یەکێتی بوون (وحدة الوجود) هەبووە؟ یان هەڵەتێگەیشتنێک لە ئارادایە؟ ئیبن عەرەبی فەیلەسوفی سۆفی یەکێک لەو کەسایەتییانەی مشتومڕێکی گەورە دروستبووە لەسەر تێڕوانینەکانی، بەشێوەیەک کە لای هەندێک وەکو پێشەوا دەبینرێت و لای هەندێکیش وەکو زەندیقێک ئەبینرێت. هۆکاری ئەوەش ئەتوانرێت بوترێت بەسەرەکی پەیوەستە بە میتافیزیکی بوون لای ئیبن عەرەبی. جا لەم نوسینەدا بەپوختی ئاماژە دەدرێت بەو توێژینەوەی فەیلەسوفی ئیسلامی و پسپۆڕی سۆفیگەری محمد ڕۆستەم، کە باس لەوە دەکات ئیبن عەرەبی دوورە لە باوەڕێکی وەکو یەکێتی بوون و ئەم خستنەپاڵەی ئیبن عەرەبیش بۆ یەکێتی بوون بەرهەمی هەڵە و پشتگوێخستنی زانایان بووە چ لە ڕۆژهەڵات یان ڕۆژئاوا.  ئۆنتۆلۆجی(وجود) ئیبن عەرەبی بوونی پێویست و بوونی موستەحیل لای ئیبن عەرەبی تاکە شتێک کە هەبێت و پێویست بێت بوونی بریتیە لە خوای گەورە، واتا خوای گەورە بریتیە لە واجب الوجود necessary existent. وە هەموو شتێکی تر کە هەن ئیلا بوونیان لە خوای گەورەوە وەردەگرن و بەندن لەسەر ئەو نەوەکو بوونێکی سەربەخۆیان هەبێت و بێنیاز بن لەخودا. شتانی موستەحیل لای ئیبن عەرەبی ب...

  زانست خۆکوژی ئەنجام ئەدات کاتێک عەقیدەیەک هەڵدەگرێت زانست وەک هەر شتێکی تری مرۆڤ، ئایدۆلۆژیای پێوە لکاوە بۆیە ئەبینن لەمێژووی زانستدا چەندین زانا و تێڕوانینی زانستی دووچاری تۆمەت بوونەتەوە، یەکێک لەو تێڕوانیانە nomogenesis ە کە زانای ڕووسی گەشەی پێدا بەناوی لیۆ بێرگ leo s. berg. باسەکە پەرەسەندنە، بێگومان پەرەسەندن هەر لەپاش بڵاوبونەوەی کتێبەکەی چارلس داروین ئەسڵی جۆرەکان، لەناو بازنەی زانستیەوە میکانیزمی داروینی دووچاری ڕەخنە بوەوە و زانایانی ڕەخنەگر میکانیزمی خۆیان پێشکەش دەکرد، ئەم مشتوومڕی میکانیزیمە تا ئێستاش بەردەوامە. سەرەتای سەدەی بیست، داروینیزم دووچاری لاوازییەکی زۆربووەوە بەتایبەت بەهۆی پەیدابوونی زانستی جینات، بەشێوەیەک کە ئیگۆر پۆپۆڤ دەڵێت نەوەی یەکەمی زانایانی جینات بەشێوەیەکی سەرەکی ڕەخنەگربوون لەداروینیزم. وە تەنانەت پیتەر باولەر دەڵێت داروینیزم لەو ماوە دووچاری ئەزمە نەبوەوە چونکە پێشتریش زاڵ نەبووە تاوەکو ئەو ماوە توشی ئەزمە ببێت. وە میکانیزمەکانی تر پێش ئەو ماوە و دواتریش ئەوە ئامادەبوونە. وە لەنێوان 1900 بۆ 1930 کۆمەڵە بیرۆکە و میکانیزمێک لەئارادابوون کە پێچەو...