فەلسەفە-ئیلاهیات-دینناسی

بۆچی زنجیرەی گەڕانەوەی بێکۆتا ناکرێت ڕاست بێت؟ بەدرێژایی مێژوو تا ئەمڕۆ چەندین ئارگومێنت پێشکەشکراون بۆ ئەوەی کە بۆچی زنجیرەی هۆکاریی ناکرێت بێ دەستپێک بێت، یەکێک لەو جۆرە نوێیانە بریتیە لە ئارگومێنت لە پارادۆکسی بێکۆتاوە. بۆ ئەم جۆرە ئارگومێنتە، دوو پارادۆکس بەکاردێنم تا وەکو ڕوون ببێتەوە بۆچی زنجیرەی ڕووداوەکان دەبێت هۆکاری یەکەمی هەبێت. پارادۆکس (paradox) واتا دژبەیەکی، وە لە پارادۆسەکانەوە ڕوون دەبێتەوە بیرۆکەی گەڕانەوەی بێکۆتای ڕووداوەکان دەبێتە هۆی دروستبوونی دژ بەیەکی. با بەیەکەوە بڕۆینە لای پارادۆکسەکان: یەکەم: پارادۆکسی ڕۆحکێشەکان. وشەی ڕۆحکێش لەبەرامبەر وشەی (Grim Reaper) بەکاردێنم، کە کارێکتەرێکی خەیاڵییە لە چیرۆک و فلیمەکاندا هەیە و هەڵدەستێت بە ڕۆحکێشانی کەسەکان. بۆ ئەوەی پشانی بدەین کە چۆن زنجیرەیەکی هۆکاریی بێکۆتا دەبێتە هۆی دروستبوونی دژبەیەکی، ئەوا ئەم پارادۆکسە ئەو ئەرکە بەناوازەیی بەجێدێنێت. وادابنێ کەسێکمان هەیە ناوی ئازادە کە دەکوژرێت و دەبێتە قوربانی. ئازاد کاتژمێر ۱۰ی بەیانی زیندووە. جا وادابنێ ژمارەیەکی بێکۆتا ڕۆحکێشمان هەیە کە هەر یەکێکیان کاتێکی دیاریکراوی دان...

  ب ەرهەڵستی گەڕانەوەی بێکۆتا و ئارگومێنتە گەردوونییەکان یەکێک لەو بەرهەڵستیە باوانەی پێشکەشکرابێت، لەدژی ئارگومێنتە گەردوونییەکان بریتیە لە بەرهەڵستی گەڕانەوەی بێکۆتایی هۆکار و کاریگەرییەکان-Infinite regress. بە شێوەیەکی گشتی ئارگومێنتە گەردوونییەکان یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانیان ئەوەیە پشانی بدەن بۆچی زنجیرەی هۆکار و کاریگەرییەکان بێکۆتا نین بەڵکو سنوردارن، بەڵام هەندێ لە ڤێرشنەکانی ئارگومێنتە گەردوونییەکان ڕێ دەدەن بە ڕێتێچوونی گەڕانەوەی بێکۆتای زنجیرەی هۆکار و کاریگەرییەکان. جا ئێستا یەکێک لەو ڤێرشنانە بەکورتی پێشکەش دەکەم لەسەر بنەمای کارەکانی فەیلەسوف جۆشوا ڕاسمویسن، کە پێی دەڵێت ئارگومێنتی بەندبووییەتی-The dependence argument. پێش ئەوەی بچینە لای ئارگومێنتەکە، سەرەتا هەندێ جیاکاری و خاڵ پێویستە بزانین، وەک ئەوەی کە گەڕانەوەی بێکۆتا یەک جۆر نین بەڵکو ئەکرێت بیکەینە دوو جۆر: 1. گەڕانەوەی بێکۆتای زەمینەدار- grounded  infinite. لەم جۆرەدا، گەرچی زنجیرەی هۆکار و کاریگەرییەکان، بێ سنور و بێکۆتایە ئەوا هێشتا بەندبووە. بەندبووە لەسەر زەمینەیەکی لە پێش یان لە سەروو زنجیرەکە خۆی....

ئارگومێنت لە ڕەچەڵەکی ژیانەوە بۆ بوونی خودا یەکێک لەو مەیدانانەی بەشێک لە ئیمانداران ئارگومێنتی بۆ ئەهێننەوە بۆ بوونی خودا بریتیە لە ڕەچەڵەکی ژیان. گەرچی ئەم جۆرە ئارگۆمێنتە، بە شێوەیەکی گشتی لە فەلسەفەی ئایندا سەرنجی ناخرێتە سەر، ئەوا هێشتا شایستەی ئەوەیە کاتی بۆ تەرخان بکرێت. جا لەم نوسینە هەندێ سەرنج دەربارەی ئەو جۆرە ئارگومێنتە ئاماژە پێدەدەم، سەرەڕای ئەوەی خۆم ئەم جۆرە ئارگومێنتە بەکارناهێنم وەک ئارگومێنتی سەرەکی بەڵام هێشتا پێم خۆشە خوێنەری پێ ئاشنابکەم. ڕەچەڵەکی ژیان یەکێکە لەو نهێنیانەی کە زانایان بەدوایدا وێڵن بیکەنەوە، لەگەڵ پێشکەوتنێکی زۆری زانیاری زانایان دەربارەی پێکهاتەکانی ژیان و پێشکەوتنی تاقیگە و کەرستە و میتۆد و تەکنیەکەکان، هێشتا ڕەچەڵەکی ژیان بەنهێنی ماوەتەوە. ڕەچەڵەکی ژیان ئەتوانین بڵێین لە سێ پرسیار پێکهاتووە: 1.ژیان کەی پەیدابووە؟ 2.ژیان لەکوێ پەیدابووە؟ 3.ژیان چۆن پەیدابووە؟ پرسیاری یەکەم بەوردی نازانین بەڵام بەلایەنی کەم دڵنیاین 3.5 بلیۆن ساڵ لەمەوبەر ژیان بوونی هەبووە لەسەر ئەم زەوییە. ئەمما پرسیاری دووەم و سێیەم ئەوەی هەمانە تەنها بریتیە لە سیناریۆ و گریمانەی...

  بۆچی لافاوەکەی نوح جیهانی نەبووە؟ شیکارێکی ئاینی و زانستی پاش ئەوەی گەڕام بە سەرچاوەکان چ زانستی یاخوود دەقە ئاینییەکان، گەشتم بەوەی هۆکارەکانی ناوچەیی بوونی لافاوەکەی نوح زۆر بەهێزترن لە هۆکارەکانی جیهانبوون. لەم نوسینەدا هەوڵئەدەم بەشێوەیەکی پوخت بێ ئەوەی درێژەی پێ بدەم، باسی بکەم کە بۆچی لافاوەکەی نوح جیهانی نەبووە و بەڵکو تەنها ناوچەیی بووە. یەکەمجار ئەچمە لای (بەڵگەی ئاینی): لافاوەکەی نوح باسکراوە لە کتێبی سۆمەری و بابلی و ئاشوریەکان (کە ناسراون بە نەتەوە دێرینەکانی نزیک ڕۆژهەڵات Ancient near east) و هەروەها لە کتێبی پەیدابوونی پەیمانی کۆن (Genesis)و بەشێوەیەکی لاوەکی و خێراش لە پەیمانی نوێ هەیە و لەکۆتایشدا قورئانیش ئاماژەی پێداوە. ئەو لافاوەی کە لای نەتەوە دێرینەکان باس کراوە لەگەڵ ئەوەی کتێبی پەیدابوون هەرچەندە لێکچوون هەیە لە نێوانیان، بڕی پێویست جیاوازی هەیە لەنێوانیان کە بگەینە ئەو ئەنجامەی کە سەرچاوەکەیان ئەسڵێکی هاوبەشە نەوەک لەیەکتر برابێت، بۆ زیاتر تێگەیشتن لەمە خوێنەری کتێبی  The Lost World of the Flood بە، نوسەرەکان بەباشی بەراوردی نێوانیان دەکەن، دەربارەی ئ...

کاری خودا و بوراق لە تەرازووی مۆداڵتی هەندێ لە ڕەخنەگرەکانی ئیسلام (بە باکگراوەندی جۆراوجۆرەوە) بەرهەڵەستی ئەوە دەکەن کە ناکرێت باوەڕ بە بوراق (ئیسبات نەبووە باڵی هەبووبێت) بکەین، بەمەندەش ناوەستن بەڵکو دەیکەنە گاڵتەجاڕی. بەڵام ئەوە ڕەچەڵەکی ئەم بەرهەڵەستیەیە کە لەسەر هەڵە و بێ ئاگایی بنیاتنراوە نەوەک کێشەکە لە بوونی باوەڕ بە بوراقدا بێت. جا بۆ ئەوەی بزانین بۆچی باوەڕبوون بە بوراق کێشەدار نییە، پێویستە دوو خاڵمان لەیاد بێت: 1. دەبێت ئاگاداری مۆداڵتی - Modality بین(١)، وە جیاوازی بکەین لەنێوان جۆرەکانی ڕێتنەچوون - impossibility; بوونەوەرێکی وەک بوراق کە ئاماژەی پێدراوە لە فەرموودە بە هیچ شێوەیەک ناچێته ئەو قاڵبەی کە لە مۆداڵتیدا بە ڕێتێنەچوونی لۆجیکی - Logical impossibility هەژماربکرێت (واتا وەک شتێک نییە توشی دژبەیەکیمان بکات وەک چوارگۆشەیەکی بازنەیی)، بەڵکو لە باشترین دۆخدا ئەو پەڕی دەتوانین بڵێین ڕێتێنەچوونێکی زانستیە Scientific impossibility (٣) (گەرچی ئەمەش ڕوون نییە کە وابێت یان نا)، ڕێتنەچوونی زانستیش بەشێکی بچووکە و پەیوەستە بەم گەردوونە زانراوەی خۆمان، وە مادام بوراق ڕێتنەچوویە...

خەلقی سات بە سات و پەیوەندی بە ئارگومێنتی گەردوونی کەلام لە کتێبەکەیدا بەناوی بورهان، کە لەبارەی پێشکەشکردنی ئارگومێنتی مەرجدارێتیەوەیە بۆ بوونی خودا، محمد حیجاب بەرهەڵستیەک دروست ئەکات لەبارەی پەیوەندی نێوان خەلقی سات بە سات occasionalism و ئارگومێنتی گەردوونی کەلام، بەرهەڵستیەکەش ئەوەیە ناتوانین بە شێوەیەکی تەبا باوەڕداربین بە هەردووکیان. پێش ئەوەی بچینە لای بەرهەڵستیەکە، بە شێوەیەکی پوخت پێویستە ئەو دوو چەمکە ڕوون بکەینەوە: 1. خەلقی سات بە سات یان occasionalism بریتیە لە مۆدێلێکی کرداری ئیلاهی، کە لەم مۆدێلەدا خودا سات بە سات و گەرد بە گەرد گەردوون دروست ئەکاتەوە، وە لەم مۆدێلەدا تەنەکان و شتەکان خاوەنی هێزی هۆکاری خۆیان نییە، بەڵکو ئەو خودایە سات بە سات شتەکان ئەنجام دەدات. 2. ئارگومێنتی گەردوونی کەلام، یەکێکە لە ئارگومێنتە گەردوونیە کلاسیکییەکان کە هەوڵدەدات پشانی بدات گەردوون لەلایەن یەکەم هۆکاری بێهۆوە دروست بووە و ئەزەلی نییە، وە بەشێوەی جۆراو جۆر داڕێژراوە و بەرگری لێ کراوە و دەکرێت تا ئەمڕۆش، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی ئەم شێوە دیدەکتیڤانەی هەیە: 1. هەر شتێک دەست بکات بەدروست بوو...

بۆچی ڕەتکردنەوەی ویستی ئازاد خۆبەهەڵەخستنەوەیە؟ دەربڕینی: {ویستی ئازاد بوونی نییە، چونکە هەموو کردارەکانمان دیاریکراون لە لایەن فیزیا و کیمیایەوە} وەک بانگەشەیەک کە ڕاستی بگەیەنێت ئەنجام دەدرێت، ئەمەش واتای ئەوەیە هەواڵە (propostion). کەسی ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد پێشنیاری ئەوە دەکات ویستی ئازاد ڕاست نییە. ئاڵۆزیە لۆجیکیەکەی کە تووشی کەسی ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد دەبێت بریتیە لەوەی فیزیا و کیمیا هیچ هەواڵێکیان تێدا نییە - کیمیای دەماری، میتابۆلیزمی خانەیی، داینامیکی شلەیی، توانای کرداریی، هتد. ملکەچی بۆ یاساکانی فیزیایە نەک یاساکانی لۆجیک. دۆخێکی مێشک، کە پێکهاتووە لە شێوەیەکی دیاریکراوی چالاکی دەماریی لە ساتێکی دیاریکراودا، بەهای ڕاستی نییە و جا بۆیە، ئەگەر سروشت حەتمی بێت (کە وانیە)، ئەوا دۆخێکی مێشک ناتوانێت هەواڵێک بەرهەم بێنێت، تەنانەت ئەم هەواڵە {ویستی ئازاد بوونی نییە}. هیچ هەواڵێک بوونی نییە لە یاساکانی فیزیا و کیمیا، کەچی کەسی ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد بانگەشەی ئەوە دەکات کە هەموو ئەوەی ئەو دەیڵێت بەڕەهایی دیاریکراوە لەلایەن یاساکانی فیزیا و کیمیا. ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد بە ناڕاستەوخ...