فەلسەفە-ئیلاهیات-دینناسی

  بۆچی لافاوەکەی نوح جیهانی نەبووە؟ شیکارێکی ئاینی و زانستی پاش ئەوەی گەڕام بە سەرچاوەکان چ زانستی یاخوود دەقە ئاینییەکان، گەشتم بەوەی هۆکارەکانی ناوچەیی بوونی لافاوەکەی نوح زۆر بەهێزترن لە هۆکارەکانی جیهانبوون. لەم نوسینەدا هەوڵئەدەم بەشێوەیەکی پوخت بێ ئەوەی درێژەی پێ بدەم، باسی بکەم کە بۆچی لافاوەکەی نوح جیهانی نەبووە و بەڵکو تەنها ناوچەیی بووە. یەکەمجار ئەچمە لای (بەڵگەی ئاینی): لافاوەکەی نوح باسکراوە لە کتێبی سۆمەری و بابلی و ئاشوریەکان (کە ناسراون بە نەتەوە دێرینەکانی نزیک ڕۆژهەڵات Ancient near east) و هەروەها لە کتێبی پەیدابوونی پەیمانی کۆن (Genesis)و بەشێوەیەکی لاوەکی و خێراش لە پەیمانی نوێ هەیە و لەکۆتایشدا قورئانیش ئاماژەی پێداوە. ئەو لافاوەی کە لای نەتەوە دێرینەکان باس کراوە لەگەڵ ئەوەی کتێبی پەیدابوون هەرچەندە لێکچوون هەیە لە نێوانیان، بڕی پێویست جیاوازی هەیە لەنێوانیان کە بگەینە ئەو ئەنجامەی کە سەرچاوەکەیان ئەسڵێکی هاوبەشە نەوەک لەیەکتر برابێت، بۆ زیاتر تێگەیشتن لەمە خوێنەری کتێبی  The Lost World of the Flood بە، نوسەرەکان بەباشی بەراوردی نێوانیان دەکەن، دەربارەی ئ...

کاری خودا و بوراق لە تەرازووی مۆداڵتی هەندێ لە ڕەخنەگرەکانی ئیسلام (بە باکگراوەندی جۆراوجۆرەوە) بەرهەڵەستی ئەوە دەکەن کە ناکرێت باوەڕ بە بوراق (ئیسبات نەبووە باڵی هەبووبێت) بکەین، بەمەندەش ناوەستن بەڵکو دەیکەنە گاڵتەجاڕی. بەڵام ئەوە ڕەچەڵەکی ئەم بەرهەڵەستیەیە کە لەسەر هەڵە و بێ ئاگایی بنیاتنراوە نەوەک کێشەکە لە بوونی باوەڕ بە بوراقدا بێت. جا بۆ ئەوەی بزانین بۆچی باوەڕبوون بە بوراق کێشەدار نییە، پێویستە دوو خاڵمان لەیاد بێت: 1. دەبێت ئاگاداری مۆداڵتی - Modality بین(١)، وە جیاوازی بکەین لەنێوان جۆرەکانی ڕێتنەچوون - impossibility; بوونەوەرێکی وەک بوراق کە ئاماژەی پێدراوە لە فەرموودە بە هیچ شێوەیەک ناچێته ئەو قاڵبەی کە لە مۆداڵتیدا بە ڕێتێنەچوونی لۆجیکی - Logical impossibility هەژماربکرێت (واتا وەک شتێک نییە توشی دژبەیەکیمان بکات وەک چوارگۆشەیەکی بازنەیی)، بەڵکو لە باشترین دۆخدا ئەو پەڕی دەتوانین بڵێین ڕێتێنەچوونێکی زانستیە Scientific impossibility (٣) (گەرچی ئەمەش ڕوون نییە کە وابێت یان نا)، ڕێتنەچوونی زانستیش بەشێکی بچووکە و پەیوەستە بەم گەردوونە زانراوەی خۆمان، وە مادام بوراق ڕێتنەچوویە...

خەلقی سات بە سات و پەیوەندی بە ئارگومێنتی گەردوونی کەلام لە کتێبەکەیدا بەناوی بورهان، کە لەبارەی پێشکەشکردنی ئارگومێنتی مەرجدارێتیەوەیە بۆ بوونی خودا، محمد حیجاب بەرهەڵستیەک دروست ئەکات لەبارەی پەیوەندی نێوان خەلقی سات بە سات occasionalism و ئارگومێنتی گەردوونی کەلام، بەرهەڵستیەکەش ئەوەیە ناتوانین بە شێوەیەکی تەبا باوەڕداربین بە هەردووکیان. پێش ئەوەی بچینە لای بەرهەڵستیەکە، بە شێوەیەکی پوخت پێویستە ئەو دوو چەمکە ڕوون بکەینەوە: 1. خەلقی سات بە سات یان occasionalism بریتیە لە مۆدێلێکی کرداری ئیلاهی، کە لەم مۆدێلەدا خودا سات بە سات و گەرد بە گەرد گەردوون دروست ئەکاتەوە، وە لەم مۆدێلەدا تەنەکان و شتەکان خاوەنی هێزی هۆکاری خۆیان نییە، بەڵکو ئەو خودایە سات بە سات شتەکان ئەنجام دەدات. 2. ئارگومێنتی گەردوونی کەلام، یەکێکە لە ئارگومێنتە گەردوونیە کلاسیکییەکان کە هەوڵدەدات پشانی بدات گەردوون لەلایەن یەکەم هۆکاری بێهۆوە دروست بووە و ئەزەلی نییە، وە بەشێوەی جۆراو جۆر داڕێژراوە و بەرگری لێ کراوە و دەکرێت تا ئەمڕۆش، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی ئەم شێوە دیدەکتیڤانەی هەیە: 1. هەر شتێک دەست بکات بەدروست بوو...

بۆچی ڕەتکردنەوەی ویستی ئازاد خۆبەهەڵەخستنەوەیە؟ دەربڕینی: {ویستی ئازاد بوونی نییە، چونکە هەموو کردارەکانمان دیاریکراون لە لایەن فیزیا و کیمیایەوە} وەک بانگەشەیەک کە ڕاستی بگەیەنێت ئەنجام دەدرێت، ئەمەش واتای ئەوەیە هەواڵە (propostion). کەسی ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد پێشنیاری ئەوە دەکات ویستی ئازاد ڕاست نییە. ئاڵۆزیە لۆجیکیەکەی کە تووشی کەسی ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد دەبێت بریتیە لەوەی فیزیا و کیمیا هیچ هەواڵێکیان تێدا نییە - کیمیای دەماری، میتابۆلیزمی خانەیی، داینامیکی شلەیی، توانای کرداریی، هتد. ملکەچی بۆ یاساکانی فیزیایە نەک یاساکانی لۆجیک. دۆخێکی مێشک، کە پێکهاتووە لە شێوەیەکی دیاریکراوی چالاکی دەماریی لە ساتێکی دیاریکراودا، بەهای ڕاستی نییە و جا بۆیە، ئەگەر سروشت حەتمی بێت (کە وانیە)، ئەوا دۆخێکی مێشک ناتوانێت هەواڵێک بەرهەم بێنێت، تەنانەت ئەم هەواڵە {ویستی ئازاد بوونی نییە}. هیچ هەواڵێک بوونی نییە لە یاساکانی فیزیا و کیمیا، کەچی کەسی ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد بانگەشەی ئەوە دەکات کە هەموو ئەوەی ئەو دەیڵێت بەڕەهایی دیاریکراوە لەلایەن یاساکانی فیزیا و کیمیا. ڕەتکەرەوەی ویستی ئازاد بە ناڕاستەوخ...

پیتەر ئادەمسن لەبارەی تهافت الفلاسفة غەزالی فەیلەسوف پیتەر ئادەمسن بەکورتی ئاماژە بەوە دەدات کە ئیمامی غەزالی بەپێچەوانەی هەڵەتێگەیشتن و چەواشەکاریەکانەوە ڕەتی تەواوی فەلسەفەی (مەبەست لەفەلسەفەی یۆنانی تێکەڵبوو بە عەقیدەی ئیسلامی) نەکردوەتەوە بەڵکو شتەکە بەم شێوەیە: 1. کتێبی تهافت تەنها بریتیە لە دراسەی ئەو خاڵانەی کە فەیلەسوفان تێیدا تووشی هەڵە و گومڕای بوون یاخوود بانگەشەی هەندێ باوەڕیان کردووە بێ پێشکەشکردنی دەلیلی پێویست. 2. غەزالی نەک فەلسەفەی نەوەستاند بەڵکو بووە هۆی گەیاندنی فەلسەفە و هێشتنەوەی فەلسەفە بەتایبەت لە ڕۆژهەڵات. 3. غەزالی تەرکیزی ڕەخنەکانی لەسەر ئیبن سینا بووە، ڕەخنەکانیشی دیاریکراوبوونە لە هەندێ بابەت (میتافیزیکی) نەوەکو تەواوی فەلسەفەی ئیبن سینا. 4. غەزالی لە کتێبی دواتریدا بەناوی المنقذ من الضلال ڕوونی دەکاتەوە هەندێ لایەنی فەلسەفە ئەبێت بەخێرهاتنی لێبکەین بەتایبەت لۆجیک. 5. ئەفسانەیە وابزانرێت فەلسەفە کۆتای پێهاتووە لە جیهانی ئیسلامی بەهۆی کتێبەکەی غەزالی بەڵکو فەلسەفە بەردەوام ماوەتەوە لەجیهانی ئیسلامیدا. هەر لەبارەی ڕەخنەکانی غەزالی لە ئیبن سینا لایەنێکی تر هەی...

 هانابردن بۆ دۆخی نەزانی لە دیبەیتی پەرەسەندن و خەلقدا یەکێک لەو بەهەڵەداچوونەوە لۆجیکیانەی لە دیبەیتی پەرەسەندن و خەلقدا ئەنجام دەدرێت بریتیە لە هانا بردن بۆ لای نەزانی Appeal to Ignorance (argumentum ad ignorantiam) کە بریتیە لەوەی دەڵێت هەواڵێک ڕاستە مادام کەس نەیسەلماندووە هەڵەیە یان هەواڵێک هەڵەیە مادام کەس نەیسەلماندووە ڕاستە، یاخود وردتر بلێم بریتیە لەوەی کەسێک لەباتی ئەوەی کەیسێکی ئیجابی یان بەڵگەیەک پێشکەش بکات بۆ بانگەشەکەی، دێت نەبوونی بەڵگە لە دژی بانگەشەکەی ئەکاتە بەڵگە بۆ ڕاستبوونی بانگەشەکەی. بۆ نمونە: ا: لێپریکۆن لەسەر مانگ هەیە ب: نەخێر لێی نییە ا: ئەتوانی بیسەلمێنیت؟ ب: نەخێر ا: کەوایە لێپریکۆن لەسەر مانگ هەیە تب: لێپریکۆن بوونەوەرێکی خەیاڵیە. جا لە دیبەیتی پەرەسەندن و خەلقدا، چ لە ئاستی هەندێک لە زانایانەوە بێت یاخوود کەسانی ئاسایی، بەڵگەیان بۆ پەرەسەندن پێشکەش دەکرد بە ئەنجامدانی ئەم بەهەڵەداچوونە لۆجیکیە، ئەویش بانگەشەکردن بۆ نەبوونی فەرمان لە چەندین بەشی جینۆم یاخوود نەبوونی فەرمان لە چەند ئەندامێکی جەستەدا. بۆ نمونە بڕوانیتە کتێبێکی زانای بایۆلۆجی کێنیس میلەر...

  بەهەڵەداچوونەوەی هانابردن بۆ لای دەسەڵات لە دیبەیتی پەرەسەندن و خەلقدا یەکێک لەو بەهەڵەداچوونەوە لۆجیکیانەی کە لە دیبەیتی پەرەسەندن و خەلقدا ئەبینرێت بریتیە لە هانابردن بۆ لای دەسەڵات کە ناسراوە بە Appeal to Authority (ad verecundiam) کە تێیدا کەسانێک هانا دەبەن بۆ لای کۆمەڵە زانایەک یان کۆمەڵەیەکی زانستی بۆ ڕاستبوونی تێڕوانینەکەیان وەک لە خودی پێشکەشکردنی بەڵگە و هۆکاری سەربەخۆ بۆ ڕاستبوونی تێڕوانینەکەیان. بۆ نمونە لەدیبەیتی پەرەسەندن و خەلقدا، هەندێ جار کەسانێک بەتایبەت ئەگەر نەتوانن لەڕوانگەی زانستیەوە بەرگری بکەن لە تێڕوانینەکەیان دەڵێن فڵانە زانا باوەڕی ئاوهایە بۆیە دەبێت ئەو شتە ڕاستبێت، یاخوود فڵانە ڕێکخراوی زانستی باوەڕی ئاوهایە کەوایە دەبێت ئەو شتە ڕاست بێت (بۆ نمونە، کۆمەڵەی AAAS کە هەندێ جار وەک بەڵگە پێشکەش کراوە بۆ ڕاستبوونی پەرەسەندن)، بەڵام ئەم شێوە بیرکردنەوەیە بەهەڵەداچوونەوەیە، و تەنها کاتێک ئەم هانابردنه دروستە کە بەلایەنی کەم سێ خاڵ بێتە جێ: 1. ئایا بەڕاست پێویستمان بە پسپۆڕە بۆ ئەم بوارە؟ 2. ئایا پسپۆڕ لە بەردەستە؟ 3. ئایا پسپۆڕەکە جێگای متمانەیە کە ڕاستی بڵێ...