فەلسەفە-ئیلاهیات-دینناسی

چۆن لەخودی بوون-existence ئەگەین بە بوونی خودا؟ ئایا گەردوون، مجردات (کولیات و بیرکاری و مەنتق...)، هەر شتێکی تر کە پێت وایە بوونی هەیە، هاوڕا نیت کە پێشگریمانەی بوون دەکەن؟ وەڵام بەڵێ بە ناچاری، چونکە ئەگەر وانەبێت یەعنی بوونیان نییە. زۆرباشە، ئایا خودی بوون چییە؟ پێناسە ناکرێت، وایە؟ هەوڵبدە. ئەبینین پێناسە ناکرێت چونکە بەرزترین پۆلێنە، بەڵکو ئەوە شتی ناسراو و جیابووەوە یاخود موقەید پێناسە ئەکرێت بە شتی بەرزتر لە خۆی، بۆ نمونە ئینسان بە حەیوانی ناتق (جنس + خاصة). بەڵام بوون ئەبینین شتێکی بەرزتر و بنەماییتر نییە لەسەریەوە تا پێناسە بە بوون ببەخشێت بەڵکو خودی پێناسە بەندە لەسەر ئەو. وە ئەبینین بوون یەکێکی جیانەبوەوەی ڕەهایە. کەوابوو خودی بوون = یەک و ڕەها. ڕەنگە بوترێت ئەقڵ بوون دروستئەکات واتا تەنها بیرۆکەیەک بێت نەوەک خۆی هەبێت، ئەڵێین خودی ئەقڵت پێشگریمانەی بوون ئەکات ئەگەر ئەمە ڕەتبکەیتەوە ئەوا ئەقڵت بوونی نییە و قسەکەت بەهەڵە دەکەوێتەوە. پاشان ئەقڵ تەنها شت کەشف ئەکا نەک دروستبکا، ئەگەر دروستبکات ئەوا ممکنە خودی ئەو قسەی تۆش تەنها بەرهەمی ئەقڵ بێت نەک حەقیقەت. ڕەنگە بوترێت لەوانەی...

  وەڵامی 5 بەرهەڵستی لەدژی موستەحیلبوونی تەواوکردنی زنجیرەی بێکۆتای ڕاستەقینە یەکێک لەو ئارگومێنتانەی پشانی دەدات بۆچی ناکرێت زنجیرەی بێکۆتای ڕاستەقینە بوونی هەبێت، بریتیە لە موستەحیلبوونی تەواوکردنی زنجیرەی بێکۆتای ڕاستەقینە. کە بە ساددەی بەم شێوەیە: 1. ئێستا بوونی هەیە. 2. ئەگەر ڕابردوو بێکۆتا بێت و دەستپێکی نەبێت، ئەوا گەشتن بە ئێستا پێویستی بەوەیە تەواوی ڕۆژانی ڕابردوو کە دەستپێکیان نییە کۆتاییان پێهاتبێت. 3. بەڵام تەواوکردنی ڕۆژانێکی ڕابردووی بێکۆتا موستەحیلە - خاڵێکی دەستپێک بوونی نییە تا دەستپێبکەی بەرەو ئەمڕۆ. 4. کەواتە، ئەگەر ڕابردوو بێکۆتا بێت، ئێستا بوونی نەدەبوو. 5. مادام ئێستا بوونی هەیە، ئەوا ناکرێت ڕابردوو بێ دەستپێک بێت. ئێستاش ئاماژە بە 5 بەرهەڵستی باو ئەدەم کە بۆچی ناتوانن وەڵامی ئارگومێنتەکە بدەنەوە. 1. گراهەم ئۆپی فەیلەسوفی بێباوەڕ لەدژی ئەم ئارگومێنتە دەڵێت سوپەرتاسک پشانی ئەدات ئەکرێت زنجیرەی بێکۆتای ڕاستەقینە تەواوبکرێت. وەڵام: سوپەر تاسک بریتییە لە زنجیرە ڕووداوێکی بێکۆتای ماوە نایەکسان لەناو مودەتێکی سنوردار. بۆ نمونە کاتژمێر 11 : 59 بۆ 12 : 00 کە دەکاتە ی...

چۆن الاعیان الثابتة بەکاربێنین بۆ بوونی خودا؟ زۆرکات بێباوەڕانی ئەم سەردەمە چ بە باکگراوەندی فەلسەفی یان زانستە سروشتیەکان بانگەشەی ئەوە دەکات بوونی خودا ناتەبایە لەگەڵ مەعریفە، بەڵام چی ئەگەر مەعریفە ڕێتێچوو بێت تەنها لەبەر ئەوەی خودا بوونی هەیە؟ با بگەڕێینەوە بۆ لای سۆفی و فەیلەسوفی موسوڵمان ئیبن عەرەبی و سوود ببینین لە تێڕوانینە نایابەکەی بەناوی الاعیان الثابتة.  الاعيان الثابتة کە لێکچوویەکی زۆری هەیە لەگەڵ فۆڕمەکانی ئەفلاتون، دەڵێت جیهانی ماددی تەنها بەرجەستەبوونی کۆمەڵێک فۆڕم یان کرۆکی جێگیرن کە لە جیهانێکی سەربەخۆدان، ئەم جیهانەش بریتیە لە عیلمی خوای پەروەردگار، وە ئەم عەینانە یان کرۆکانە وەکو نەخشە (blueprint) ن بۆ شتەکان. جا لە گفتوگۆیەکی گریمانەییدا ئەکرێت ئیبن عەرەبی بەم شێوە بێباوەڕێک بەخودا بانگێشتی ئیمان بە خودای بکات لەڕێی الاعیان الثابتة. سەرەتا دەبێت پشانی بدات بۆچی ئەم عەینانە بوونیان هەیە و پێویستن بۆ مەعریفە. پاشان دەبێت پشانی بدات بۆچی ئەم عەینانە زەمینەیەکی خاوەن علمیان هەیە کە پێی دەڵێین خودا. بۆ ئاسانکاری تەنها سەرنج ئەخەینە سەر کولیات و قەزیە بیرکاری و لۆجی...

حەقیقەتی بێ لێکدانەوە وەک تەسلیم بوونی فەلسەفی هەندێ فەیلەسوف بۆ ڕزگاربوونیان لە زنجیرەی بێکۆتای لێکدانەوەکان هانا بۆ لای شتێک ئەبەن کە پێی ئەوترێت حەقیقەتی بێ لێکدانەوە Brute facts. حەقیقەتی بێ لێکدانەوە بریتیە لەو شتەی کە هیچ لێکدانەوەیەکی نییە، بۆ نمونە گەردوون، بەپێی هەندێک گەر بپرسین بۆچی گەردوون هەیە ئەڵێن هەیە و تەواو هیچ لێکدانەوەیەکی نییە. جا ئایا کێشەی ئەم تێڕوانینە چییە؟ 1. ئەم تێڕوانینە پێچەوانەی بنەمای PSR ە، کە تا ڕادەیەکی زۆر لە بنەمای هۆکارێتی ئەچێت، بەڵام جیاوازە لێی و دەڵێت هەموو شتێک لێکدانەوەیەکی هەیە، جا ئەو شتە یان لێکدانەوەکەی ناوەکییە بۆ نمونە خودا کە واجبە و واجبێتیەکەی پەیوەستە بە سروشتیەوە، یان لێکدانەوەکەی دەرەکییە بۆ نمونە گەردوون کە مەرجدار و بەندبووە و بەندە لەسەر زاتێکی واجب. ئەم بنەمایە ئەزموونی بەردەوامیش پشتگیری دەکات، بەڵام حەقیقەتی بێ لێکدانەوە پێچەوانەیەتی، پێچەوانەی ئەزموونی بەردەواممانە، هەموو شتێکی ڕۆژانەمان لێکدانەوەیەکی هەیە، یان لە زانستە سروشتیەکان کاتێک شیکاری ڕووداوێکی مێژووی زەویی ئەکەین ئیلا بەدوای لێکدانەوە ئەگەڕێین نەک بڵێین تەواو هەرو...

ئارگومێنتی ئەرستۆیی بۆ بوونی خودا و بەهێزیەکانی ئارگومێنتی ئەرستۆیی لە قوە و فعلەوە (act/potency) بۆ بوونی خودا، نەک تەنها ئارگومێنتە بۆ بوونی خوا بەڵکو پشانیشی ئەدا بۆچی ڕبوبیەت هەڵەیە و وە بۆچیش تەنها خودا هۆکاری حەقیقیە. با سەرەتا ئارگومێنتەکەی بەم شێوەی ڕۆبێرت کونس دایڕشتوەتەوە ئاماژە پێبدەین، پاشان بزانین چۆن چۆنی پشانی ئەدا خوا تاکە هۆکاری حەقیقیە.1 ئارگومێنتەکە: 1. هەر شتێکی کاتیی (واتا لەناو کاتدا بێت - temporal) بۆ مانەوەی لە بوون لە هەر ساتێکدا، پێویستی بە هۆکارێکە بوونی ڕابگرێت یان بوونی پێی بدات. 2. زنجیرەی ئەم ڕاگرتنە لەبوون ناکرێت بێکۆتا بێت. 3. کەوابوو ئەبێت یەکەم هۆکار کە لە کاتدا نییە بوونی هەبێت. ئەم ئارگومێنتە دەڵێت: پێشەکی 1: هەر شتێک کە لەناو کاتدا بێت، وەکو گەردوون و شتەکانی ناوی، ئەگەر لە هەر ساتێکی دیاریکراویدا سەیری بکەین ئەبینین بەندە لەسەر شتانێکی تر، بۆ نمونە: جەستەی مرۆڤێک لە ساتی 1 بەندە لەسەر خانەکانی، خانەکان لەسەر ئەندامە بچوکەکان، ئەندامە بچووکەکان لەسەر گەردیلەکان، گەردیلەکان لەسەر تەنۆلکەکانن و بەم شێوەیە... جا ئەوەی گرنگە ئەم پێشەکییە گرنگی نادات بە...

بۆچی شتێک ناکرێت بەخودی خۆی بێتە بوون؟ ئەمڕۆ هەندێک لە فەیلەسوفان و هەندێ لە فیزیکزانەکان باوەڕیان وایە ڕێتێچووە جیهان خۆی خۆی هێنابێتە بوون و پێویستی بە هۆکار نەبووبێت. ئەم تێڕوانینە پێی ئەوترێت خود هۆکارێتی. جا لێرەدا ئارگومێنتێکی کلاسیکی ئاماژە پێدەدەم موتەکەلمیە موسوڵمانەکان ئاماژەیان پێداوە کە بۆچی ئەم تێڕوانینە هەڵەیە. ئارگومێنتەکە بەم شێوە دائەڕێژین: 1. ئەگەر خود-هۆکارێتی ڕاستبێت، ئەوا دژبەیەکی دروست دەبێت. 2. دژبەیەکی بە شێوەیەکی پێویست هەڵەیە. 3. کەواتە خود-هۆکارێتی هەڵەیە. پێشەکی 1: کاریگەری (لێرەدا مەبەست جیهان و شتەکانی ناویەتی کە مەرجدارن) لە ڕووی بوون و نەبوونەوە یەکسانن، واتا ئەگەر هەبن کە ئێستا جیهان هەیە، شیاوە بوونی نەبوایە. جا ئەگەر ا (بۆ نمونە جیهان) بێ هۆکاری دەرەکی بێتە بوون، ئەوا مانای ئەوەیە هەم یەکسانە لەڕووی بوون و نەبوونەوە و هەمیش بوونی داوە بەسەر نەبووندا، ئێ ئێمەش واتا یەکسان بوون و نایەکسانبوونی کۆکردوەتەوە لەیەک کاتدا، ئەمەش واتا دژبەیەکییەکی ڕوون. پێشەکی 2: یاسایەکی لۆجیکیە کە بەپێویستی وایە و بە سادەیی دەڵێت دژبەیەکی کۆنابنەوە و ئیلا دەبێت لایەکیان ڕاس...

با وادابنێین زنجیرەی بەندبوویەتی بێکۆتایە، ئایا هێشتا پێویستمان بە پێویستە بوونە؟ وەڵام بەڵێ، بەپێچەوانەی ئەوانەی (وەکو دەیڤد هیوم) پێیان وایە ئەگەر هەر شتێکی بەندبوو لێکبدرێتەوە بە شتێکی تری بەندبوو و تا بێکۆتایی... ئەوا پێویستمان بە پێویستە بوون نابێت. چونکە: زنجیرەی بێکۆتای شتە بەندبووەکان، با بێکۆتاش بێت ئەوا هێشتا بەندبووە و ئاتاجی بە پێویستە بوونە، گرنگ نییە چەند بەندبوو بن ئەم بەندبووانە سروشتیان بەندبوویەتی و پێویستیەتی بەرهەم ناهێنن، پاشان ئەم زنجیرە بێکۆتایە خۆی مەرجدارە (بەندە لەسەر ئەندامە مەرجدارەکانی) و ئەکرا ئەسڵەن هەر نەبوایە یان بە شێوەیەکی تر بوایە. لایبنز ئەم نمونە بەکاردێنێت تا تێبگەین بۆچی زنجیرەی بێکۆتای بەندبووەکان هەر پێویستی بە پێویستەبوونە، وادابنێ بەشێوەیەکی بێکۆتا کتێبێکی جیۆمێتریمان-geometry هەیە و هەر یەکێک لەم کتێبانە لەوەی پێش خۆی کۆپی کراوە بەشێوەیەکی بێکۆتا. جا ئێستا ئەگەرچی بڵێین ئەم کتێبەیان بەندە لەسەر ئەوی تر، ئەوی تریش لەسەر ئەوی تر و هتد... ئەوا هێشتا پێویستمانە بپرسین چی هۆکاری ئەوەیە ئەم کتێبە ئەم ناوەڕۆکەی هەبێت وەک لە ناوەڕۆکێکی تر؟ بۆچی هەمو...

هاوچەشنی سروشت و بوونی خودا یەکێک لەو جۆرە ئارگومێنتە مەعریفیانەی دینناسی مەسیحی ڤان تیل بۆ بوونی خودا بەکاریدەهێنا بریتی بوو لە هاوچەشنی سروشت-Uniformity of nature. ئارگومێنتی مەعریفی بۆ بوونی خودا ئەو جۆرە ئارگومێنتانەن کە دەڵێن خودی ڕێتێچووی مەعریفە بەندە لەسەر بوونی خودا، هەر بۆیە مەعریفە هەبێت خوداش هەیە. جا ئەم ئارگومێنتەی ڤان تیلیش یەکێک لەوانە. ئارگومێنتەکە بەم شێوەیە جەیمس ئەندەرسن پوختی کردوەتەوە: 1. ئەگەر خودا بوونی نەبێت، ئەوا ناتوانین هاوچەشنی سروشت لێکبدەینەوە، کە پێشگریمانە کراوە لەلایەن تێفکرینی ئیستقرائی. 2. ئەگەر نەتوانین هاوچەشنی سروشت لێکبدەینەوە کە پێشگریمانە کراوە لەلایەن تێفکرینی ئیستقرائی، ئەوا ئەو باوەڕانەی کە بەندن لەسەر ئەو میتۆدە ئیستقرائیە شایستەی متمانە پێکردن نین. 3. بەڵام باوەڕەکانی بەرهەمهاتوو لەو میتۆدە ئیستقرائیە شایستەی متمانەپێکردنن. 4. کەواتە خودا بوونی هەیە. ئایا ئەم ئارگومێنتە بەهێزە؟  بەهۆی ئەوەی زانیاریەکانم زۆر سنوردارە دەربارەی، ئەوا ناتوانم بڵێم بەهێزە یان نا، بەڵام ڕواڵەتین بەهێز دیارە و هەوڵدەدەم ڕوونی بکەمەوە بۆچی. پێشەکی 1: هاوچەشنی ...

کێشەیەکی مۆدێلی هاوهۆکارێتی خودا و بوونەوەران-concurrentism. یەکێک لەو تێڕوانینە زاڵانەی لە سکۆلاستیکی (وەکو زانستی کەلامی موسوڵمانەکانە) ڕۆژئاوا باو بوو بەتایبەت لەدیدی ئەکویناس و تا ئەمڕۆش بە ڕادەیەک هەیە، لەبارەی کرداری و هێزی هۆکاری خودا و بوونەوەران ئەوەیە، خودا هۆکاری هەموو شتێکە لە بووندا و ئەیانهێڵتەوە لە بوون، بەڵام لەگەڵ ئەمەدا بوونەوەرانیش هێزی هۆکاری خۆیان هەیە. بۆ نمونە کاتێک ئاگر لۆکە دەسوتێنێت، ئەوا خودایە دەیسوتێنێت، بەڵام لەگەڵ خوداشدا ئاگرەکە هێزی حەقیقی هۆکارییان هەیە کە بریتیە لە سوتان. بێگومان ئەم تێڕوانینە ناڵێت خودا و بوونەوەران بە نیوەی کارئەکەن چونکە ئەمە ئەبێتە نوقسانیەکی ڕوون بۆ خودا بەڵکو دەڵێت خودا هۆکاری بەس و پێویست و حەقیقییە بۆ هەر شتێک بەڵام ئەوەیە بوونەوەرانیش هێزی هۆکارییان هەیە. جا ئەم تێڕوانینە دووچاری چەندین بەرهەڵستی بووەتەوە، یەکێک لەوانە ئەوەیە نازانین چۆن تێبگەین لێی و پێدەچێت هۆی ئەم نەزانینە ناتەبایی تێڕوانینەکە بێت نەک کێشە لە تێگەیشتنی ئێمە. جا ئێتینی گێلسن کە خۆی باوەڕدارە بەم تێڕوانینە بەرهەڵستیەکی بەهێز و سەرنجڕاکێش ئاماژە پێدەدات لە دژ...

ئاستی زانین و ئاستی بوون خودا هەمیشە لەڕووی بوونەوە یەکەم و زەمینەیە، بەڵام لەڕووی زانینەوە دواتر دێت، چونکە بەشتی تر ئەگەین بە ئەو. فەیلەسوفانی کۆن جیاکارییەکی گرنگیان کردبوو کە بە زانینی ئەم جیاکارییە هەندێ کێشەت تووش نابێت. ئەویش ئەم جیاکردنەوەیە: order of knowing vs order of being ئاستی زانین لەگەڵ ئاستی بوون. بۆ نمونە: 1. ئێمە لەڕێی گەردوونەوە ئەزانین خودا بوونی هەیە، ئەمە ئاستی زانینە. واتا گەردوون یەکەمە ئینجا خودا لەڕووی مەعریفییەوە. بەڵام ئێمە دواتر بۆمان ڕووندەبێتەوە، خودا هەیە بۆیە گەردوون هەیە، واتا گەردوون بەندە لەسەر خودا.1 واتا خودا یەکەمە پاشان شتەکانی تر، لەڕووی مێتافیزیکی و بوونەوە. 2. یان ئێمە بە بەکارهێنانی هۆکارێتی ئەگەین بە بوونی خودا. واتا لەڕووی زانینەوە هۆکارێتی پاشان خودا. بەڵام دواتر دوای شیکاری ئەقڵی، ئەزانین هۆکارێتی بەندە لەسەر خودا و تاکە هۆکاری حەقیقی خودایە (ئەمە باوەڕی خەلقی بەردەوامە بۆ بەرگری بڕوانە ئەو توێژینەوەیە2). واتا لەڕووی بوونەوە خودا پاشان هۆکارێتی. 3. یاخوود بوونی یاسا لۆجیکییەکان، کە لەڕووی زانینەوە لە پێش خوداوە دێن، بۆ نمونە کاتێک ئارگوم...

بەهێزی ئارگومێنتە مەعریفیییەکان بۆ بوونی خودا ئەو ئارگومێنتانەی بەندن لەسەر مەعریفە بۆ بوونی خودا بەهێزیان لەوەدایە، ڕێنادەن بە بێباوەڕ کەیسەکەی ئەسڵەن لە سەرەتاوە پێشکەش بکات. چونکە بێباوەڕ بۆ ئەوەی ئارگومێنت پێشکەش بکات بۆچی ئیمان بە خودا هەڵەیە یان ئیلحاد ڕاستە، ئەبێت باوەڕی وابێت ئەتوانین مەعریفەمان هەبێت، چونکە ئەگەر نەتوانین مەعریفەمان هەبێت ناتوانین هیچ شتێک بڵێین. بەڵام کاتێک باوەڕمان بە ڕێتێچووی مەعریفە دەبێت، ئەبێت پێشگریمانەی باوەڕ بە خودا بکەین گەر نا مەعریفە ڕێتێنەچوو دەبێت. بۆ نمونە ئارگومێنت لە ئەقڵەوە بۆ بوونی خودا، ئەگەر سەرەتا باوەڕمان وانەبێت کە خودا ئەقڵی مرۆڤی وادیزاین کردووە کە موتابەقەی حەقیقەت و جیهانی دەرەکی بێت، ئەوا ناتوانین متمانە بکەین بە شیکار و دەرئەنجامدانی ئەقڵ چونکە ئەوکات ئەقڵ دەبێتە تەنها کارۆکیمیای مێشک کە بەرهەمی زنجیرەی هۆ و کاریگەری ڕووداوەکانی پێشووی گەردوونە. خۆ ئەگەر شیکاری لۆجیکی و دەرئەنجامدانی ئەقڵ حەقیقەت نەپێکێت و نەتوانین بزانین حەقیقەت ئەپێکێت ئەوا هەرچی مەعریفەیە جێگای گومان دەبێت، بە خودی ڕاستبوونی ئیلحادەوە. بڕوانە ئەم دوو ئارگومێنتە...

ئارگومێنت لەدژە ڕیالیزمی مێتافیزیکیەوە بۆ بوونی خودا هەندێ ئارگومێنت پەیوەست بە ئارگومێنت لە ئەقڵەوە بۆ بوونی خودا پێشکەشکراون، لەوانە لە دژە ڕیالیزمی مێتافیزیکیەوە کە ئالڤن پلاتنیگا پێشکەشی کردووە. بەپێی ئالڤن پلاتنیگا ڕەتکردنەوەی ڕیالیزمی مێتافیزیکی تەنها کاتێک دروستە باوەڕدار نەبیت بە خودا، ئەگەر نا تێڕوانینێکی دروستە بەپێچەوانەی تێگەیشتنی هیلاری پوتنامەوە. ڕیالیزمی مێتافیزیکی واتا شتەکانی جیهان بەند نین لەسەر ئەقڵی مرۆڤ، بۆ نمونە خۆر بوونی هەبێت و نۆ هەسارەی بەدەورەوە بێت، بەند نیە لەسەر تێگەیشتن و ئەقڵی من و تۆ. جا ئەگەر ئیلحاد ڕاستبێت، ئەوا ئەقڵی مرۆڤ تەنها بریتی دەبێت لە چالاکی کارۆکیمیای مێشک و بەرهەمی هۆکارەکانی پێشووتر نەوەک توانای شیکاری لۆجیکی و دەرئەنجامدانی هەبێت، بەم پێیەش مەعریفە دەربارەی حەقیقەت جێگای گومان دەبێت. بەڵام باوەڕبوون بەخودا  بە ئاسانی ڕێدەدات بەوەی خودا ئەقڵ دروست دەکات بەشێوەیەک تەبابێت لەگەڵ گەردوون، واتا بە شێوەیەک کە ئەقڵ بتوانێت حەقیقەت دەربارەی جیهان بدۆزێتەوە. ئارگومێنتەکە: 1. ئەگەر ڕیالیزمی مێتافیزیکی و ئیلحاد ڕاست بن ئەوا دووچاری گومانگەرایی د...

  ئارگومێنت لە تێفکرینی ئەقڵیەوە لە دژی فیزیکگەرایی فیزیکگەرایی بە سادەی بریتیە لەو باوەڕەی: شتێک نییە لەسەرو و ئەودیوی تەن و تەنۆلکەی فیزیکیەوە. بە دەربڕینێکی ئاسان، ئێمەی مرۆڤ هیچ نین جگە لە کۆمەڵە ئەتۆمێک و کارلێکی نێوان ئەتۆمەکان. واتا لە بنچینەدا ئێمە و بەردێک جیاوازیمان نییە هەردووکمان پێکهاتووین تەنها لە ئەتۆم. جا فیزیکگەرایی خاوەنی دوو توخمە: 1.  یەکێکیان ئەوەیە هەموو کاریگەرییەک هۆیەکی/هەلومەرجی پێشوەختەی فیزیکی هەیە کە ئەمە پێی دەوترێ-physical causal completeness. 2. ئەوی تریش ئەوەیە هەر دۆخێکی ئەقڵی-mental بەندە لەسەر پێکهێنەری فیزیکی، بە شێوەیەک هەر گۆڕانێک لە دۆخی ئەقڵی پێویستی بە گۆڕانە لە پێکهێنەرە فیزیکییەکان، کە ئەمە پێی دەوترێ-Supervenience. جا ئێستا با بڕوانینە ئەم ئارگومێنتە لۆجیکیە تا بزانین کێشەی فیزیکگەرایی چییە: 1. مرۆڤ دەمرێت. 2. سوقرات مرۆڤە. 3. کەواتە، سوقرات دەمرێت. ئێمە لەڕێی تێفکرین و شیکاری لۆجیکیەوە گەشتین بە باوەڕێک کە ئەویش ئەوەیە سوقرات دەمرێت، چونکە ئەزانین سوقرات مرۆڤە و هەموو مرۆڤێکیش دەبێت بمرێت. بەڵام ئەگەر فیزیکگەرایی ڕاستبێت، ئەوا ئەو ...

چۆن ویستی ئازادمان هەیە ئەگەر خودا هەموو شتێک بزانێت؟ یەکێک لەو بابەتانەی لە دێرینەوە تا فەلسەفەی ئاینی ئەمڕۆ لەبارەی سیفاتی خوداوە باسکراوە و باس دەکرێت بریتیە لە پەیوەندی نێوان زانستی خودا و ویستی ئازادی مرۆڤ، کە بە سادەیی بریتیە لەمە: ئەگەر خودا کەماڵی زانستی هەبێت، ئەوا هەموو شتێک دەزانێت چ ڕابردوو یان ئێستا و داهاتوو، کەوابوو چۆن دەکرێت مرۆڤ ویستی ئازادی هەبێت؟ ئایا ناکەوینە نێوان دوو هەڵبژاردن، کە ئەوانیش یان مرۆڤ ویستی ئازادی نییە (Fatalism) یان خودا کەماڵی زانستی نییە؟ هەندێک بۆ چارەسەری ئەمە ڕۆشتوون بۆ قبوڵکردنی هەندێ سیستەمی لۆجیکی کە ڕێ دەدات بە قبوڵکردنی دژبەیەکی-paraconsistent logic، تاوەکو هەردوو هەڵبژاردەکە قبوڵ بکەن، بەڵام ئەم سیستەمە لۆجیکییانە سەفسەتەن چونکە ڕێ دەدەن بە هەبوونی دژبەیەکی. جا لێرەدا ئاماژە بە دیدی موتەکەلیمێکی سەدەی هەژدە ئەکەم کە چۆن ئەم بابەتە بە ئاسانی چارەسەر دەکات، ئەویش محمد ئەکرمانی موتەکەلیمە، نازف موختارئۆغلو بەم شێوە باس لە دیدی ئەو دەکات: ئەکرمانی جیاکارییەکی گرنگ ئەکات، کە ئەویش مەعریفە و دیاریکردنە. دەڵێت مەعریفە یەکسان نییە بە دیاریکردن بە...

بنیاتنانی مۆدێلی فیزیکی بە ڕەچاوکردنی مێتافیزیک یەکێک لە کێشەی فیزیکزانەکانی ئەمڕۆ بە گشتی ئەوەیە هەر مۆدێلێک لەڕووی بیرکاریەوە کاربکات، پێشکەشی دەکەن وەک شتێکی ڕەسەن بۆ لێکدانەوەی لایەنێکی گەردوون، بێ ڕەچاوکردنی لایەنی مێتافیزیکی. بۆ نمونە ئەو مۆدێلەی ڕۆجەر پێنرۆس کە پێی دەوترێت Conformal cyclic cosmology بەکورتیCCC، هیچ ڕەچاوکردنێکی مێتافیزیکی تێدا نەکراوە، ئەو مۆدێلە بێکۆتای زنجیرەی هۆکار و کاریگەری پێویست دەکات، بەڵام بێکۆتای زنجیرەی هۆکار و کاریگەری هەروەکو ئارگومێنتە فەلسەفییەکان پشانیان داوە، موستەحیلە بوونی هەبێت.1 هەر بۆیە جۆرج ئێلیسی فیزیکزان و هەندێکی تر، کە ئاگاداری گرنگی ئارگومێنتە فەلسەفییەکانن، لەبارەی ئەو مۆدێلانەی توشی ڕابردوویەکی بێسەرەتامان دەکەن، دەڵێن: ڕابردوویەکی بێسەرەتا لەم ڕوانگەوە ڕێتێچوو نییە-چونکە پێکدێت لە کۆمەڵێکی بێکۆتایی ڕووداو و ساتی تەواوبوو. وە هیچ ڕێگایەکیش نییە بۆ بنیاتنانی کۆمەڵێکی وەها یاخوود بە حەقیقی بکرێت.2 جا ئەم مۆدێلەی ڕۆجەر پێنرۆس تاکە مۆدێل نییە لەم باسەدا بەڵکو چەندینی تر هەن دووچاری هەمان کێشە دەبن، وەک: • Eternal Inflation model (Linde ...

ڕۆحێکی ناماددی وەکو وەڵامێک بۆ بەرهەڵستی جیابوونەوە یەکێک لەو بەرهەڵستیانەی پێشکەشکراون لە تێڕوانینی سایکۆلۆجی بۆ مانەوەی تەنەکان بەناو کاتدا-persistence بریتیە لە بەرهەڵستی جیابوونەوە-fission problem. تێڕوانینی سایکۆلۆجیانە بۆ مانەوەی تەنەکان، یەکێک لەو تێڕوانینانەی پێشکەشکراوە کە چۆن مرۆڤ بەناو کاتدا وەکو خۆی دەمێنێنەوە، بۆ نمونە من قژم درێژە لە کاتی 1 و قژم دەبڕم لە کاتی 2، ئایا من بوومە شتێکی تر یان هەر وەکو خۆم ماومەتەوە؟ بەپێی بنەمای جیانەکراوە لێکچووەکانی لایبنز، ئەگەر دوو تەن لە هەموو شتێکیشدا وەکو یەکبن جگە لە یەک تایبەتمەندی نەبێت، ئەوا دوو تەنی جیاوازن نەک هەمان تەن. جا بەپێی ئەم بنەمایە قژبڕینی من ئەبێتە هۆی دوو تایبەتمەندی جیاواز، لەکاتی یەک تایبەتمەندی قژی درێژ ئامادەیی هەیە، لە کاتی 2 تایبەتمەندی قژی کورت، کەوابوو ناکرێت من وەکو خۆم مابمەوە. بێگومان جەستەمان بەردەوام گەردی نوێ جێگای گەردی کۆن دەگرێتەوە، کەوابوو هەر ساتە و تەنێکی نوێ بوونی هەیە، بەڵام ئایا ئەمە پێچەوانەی ڕاستی نییە؟ بۆ نمونە مەگەر من بە دە ساڵی هەر منەکەی ئێستا نیم؟ ئا لێرەوەیە، تێڕوانینی سایکۆلۆجی دێت دە...

ئارگومێنتی هەمانبوونی خود بەناو کاتدا بۆ بوونی ڕۆح بێگومان بە درێژای مێژوو تا ئەمڕۆی فەلسەفەی عەقڵ، چەندین ئارگومێنت پێشکەشکراوە و گفتوگۆ کراوە لەسەر ئەوەی مرۆڤ چییە؟ ئایا تەنها جەستەیەکی فیزیکییە و تەواو؟ یاخوود ڕۆحێکی ناماددیشی هەیە؟  جا لێرەدا بەکورتی ئارگومێنتێک باس دەکەم کە بۆچی پێمان وابێت ئێمە بریتی نییە لە تەنها جەستەیەکی فیزیکی، ئارگومێنتەکە پێی دەوترێت: ئارگومێنتی هەمانبوونی خود بەناو کاتدا بۆ بوونی ڕۆح 1. ئەگەر شتێک تەنی فیزیکی بێت، پێکهاتووە لە هەندێ بەش، ئەگەر بەشەکانی بگۆڕدرێن، ئەوا بە درێژایی کات وەک هەمان تەن، نامێننەوە. 2. جەستەی فیزیکی و مێشکم تەنی فیزیکی پێکهاتوون لە بەش. 3. کەواتە، جەستەی فیزیکی و مێشکم بە درێژایی کات نامێننەوە وەکو هەمان تەن، ئەگەر بێتو بەشەکانی بگۆڕدرێن. 4. جەستەی فیزیکی و مێشکم هەمیشە بەشەکانی دەگۆڕدرێن. 5. کەواتە، جەستەی فیزیکی و مێشکم نامێننەوە بە درێژایی کات وەکو هەمان تەن. 6. من بە درێژایی کات وەک هەمان تەن ئەمێنمەوە. 7. کەواتە من جەستەی فیزیکی و مێشکم نیم. 8. من یان ڕۆحم یان جەستەی فیزیکی و مێشک. 9. کەواتە من ڕۆحم. پێشەکی 2 و 4 جێگای گفت...

ستیڤن هاوکینگ و نەبوونی کات بۆ خالق یەکێک لەو بەرهەڵستیانەی هاوکینگ ئەیکات لە دژی دروستکردنی گەردوون لە لایەن خالقێکەوە بریتیە لە نەبوونی کات پێش گەردوون. هاوکینگ دەڵێت: ناتوانیت بگەیت بە کاتێک کە لە پێش تەقینەوە مەزنەکەیە چونکە پێش تەقینەوە مەزنەکە کات بوونی نەبووە. لەکۆتایدا شتێکمان دۆزیەوە کە هۆکاری نییە، چونکە کاتێک نەبووە کە هۆکارەکە لە خۆبگرێت. بۆ من ئەمە واتای ئەوەیە هیچ ئەگەرییەک نییە بۆ بوونی دروستکەر، چونکە کات نەبووە تا دروستکەر لە خۆبگرێت.1 ئەم بانگەشەیەی ستیڤن ئەتوانرێت لە چەند ڕوویەکەوە وەڵام بدرێتەوە: یەکەم وەڵام ئەوەیە بۆچی پێمان وابێت خودا پێویستی بەوەیە لەناو کاتدا بێت تا وەکو ببێتە هۆکاری شتێک یان ڕووداوێک؟ بۆچی ئەم گریمانەیە قبوڵ بکەین؟ هاوکینگ پاساوێکی بەهێزمان پێنادات بەڵکو ئەوەی وەک هۆکار ئەتوانێت بیڵێت ئەوەیە ئەزموون پێمان دەڵێن هۆکار لەڕووی کاتەوە پێش کاریگەرییە، بەڵام ئەمە هۆکارێکی بەس نییە بەڵکو بریتییە لە گشتاندنێکی ڕووکەشییانە. دووەم وەڵام ئەوەیە، بەپێی ئارگومێنتی (Modus Tollens)ی ئاندریو لوک بۆ بنەمای هۆکارێتی، گرنگ نییە کات هەبووبێت پێشتر یان نا، بەڵکو ئە...

شیکارێکی ڕەخنەیی لە تێڕوانینی گراهەم ئۆپی دەربارەی بنەمای هۆکارێتی گراهەم ئۆپی وەک یەکێک لە فەیلەسوفە بێباوەڕەکانی ئەمڕۆ کە چالاکە لە مەیدانی فەلسەفەی ئاین، چەندین بەرهەڵستی پێشکەشکردووە بەرامبەر ئارگومێنتە گەردوونییەکان و ئەوانی تریش. یەکێک لەو بەرهەڵستیانەی ئۆپی پێشکەشیکردووە دژی ئارگومێنتە گەردوونییەکان، پەیوەستە بە بنەمای هۆکارێتی ´هەر شتێک دەستبکات بە دروستبوون هۆکاری هەیە`، ئۆپی ئەمەی پێی کێشەدارە پەیوەست بە دەستپێکی گەردوونەوە. ئۆپی، بێگومان باوەڕی وایە ئەم ڕووداوانەی نێو گەردوون هۆکاریان هەیە، واتا بە پێچەوانەی هەندێک کە پێیان وایە لە ئاستی کوانتەمیدا دەکرێت گەردیلە لە نەبوونەوە بێنە بوون، بەڵکو ئۆپی پێی وایە هۆکار لە پشتیانەوەیە.1 بەڵام ئەوەی ئۆپی بە کێشەی دەبینێت و وەک بەرهەڵستی پێشکەشی دەکات، ئەوەیە تەنها ساتی هاتنەبوونی گەردوون لە هیچەوە بێهۆکار بووە. لای ئۆپی، دۆخی سەرەتا - initial state دۆخێکی مەرجدار بووە واتا بە شێوەیەکی پێویست بوونی نییە. وە ئەم دۆخە مەرجدارە بە بێهۆکار هاتووەتە بوون. بەڵام ئێستا ئێمە ئەتوانین بەرهەڵستیەک دروست بکەین لە دژی تێڕوانینەکەی بەم شێوەیە: ئەگ...

کاری خودا و بوراق لە تەرازووی مۆداڵتی هەندێ لە ڕەخنەگرەکانی ئیسلام (بە باکگراوەندی جۆراوجۆرەوە) بەرهەڵەستی ئەوە دەکەن کە ناکرێت باوەڕ بە بوراق (ئیسبات نەبووە باڵی هەبووبێت) بکەین، بەمەندەش ناوەستن بەڵکو دەیکەنە گاڵتەجاڕی. بەڵام ئەوە ڕەچەڵەکی ئەم بەرهەڵەستیەیە کە لەسەر هەڵە و بێ ئاگایی بنیاتنراوە نەوەک کێشەکە لە بوونی باوەڕ بە بوراقدا بێت. جا بۆ ئەوەی بزانین بۆچی باوەڕبوون بە بوراق کێشەدار نییە، پێویستە دوو خاڵمان لەیاد بێت: 1. دەبێت ئاگاداری مۆداڵتی - Modality بین(١)، وە جیاوازی بکەین لەنێوان جۆرەکانی ڕێتنەچوون - impossibility; بوونەوەرێکی وەک بوراق کە ئاماژەی پێدراوە لە فەرموودە بە هیچ شێوەیەک ناچێته ئەو قاڵبەی کە لە مۆداڵتیدا بە ڕێتێنەچوونی لۆجیکی - Logical impossibility هەژماربکرێت (واتا وەک شتێک نییە توشی دژبەیەکیمان بکات وەک چوارگۆشەیەکی بازنەیی)، بەڵکو لە باشترین دۆخدا ئەو پەڕی دەتوانین بڵێین ڕێتێنەچوونێکی زانستیە Scientific impossibility (٣) (گەرچی ئەمەش ڕوون نییە کە وابێت یان نا)، ڕێتنەچوونی زانستیش بەشێکی بچووکە و پەیوەستە بەم گەردوونە زانراوەی خۆمان، وە مادام بوراق ڕێتنەچوویە...